वैकुंठ चतुर्दशी: पारंपरिक महत्त्व, पूजा आणि पद्धती

भारतीय संस्कृतीत प्रत्येक सणामागे एक गूढ अध्यात्म, भक्ती, आणि समाजहिताची भावना दडलेली असते. कार्तिक महिन्यातील शुक्ल पक्षाची चतुर्दशी — हीच ती वैकुंठ चतुर्दशी, जी भगवान विष्णू आणि भगवान शिव यांच्या एकात्मतेचे प्रतीक मानली जाते. या दिवशी विष्णू भक्त आणि शिवभक्त एकत्र येऊन दोन्ही देवतांची आराधना करतात. ही एक अद्भुत घटना आहे जिथे वैष्णव आणि शैव परंपरा एकत्र येऊन भक्तीचा संगम घडवतात.

वैकुंठ चतुर्दशी हा दिवस केवळ धार्मिक दृष्ट्या नव्हे तर सामाजिक आणि मानवीय मूल्यांच्या दृष्टीनेही अत्यंत महत्त्वाचा आहे. या दिवशी भक्त केवळ देवपूजा करतात असे नाही, तर समाजासाठी काहीतरी चांगले घडविण्याचा संकल्पही घेतात.

वैकुंठ चतुर्दशीचे धार्मिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व

या दिवशी भगवान विष्णू व भगवान शंकर यांची भेट घडली आणि एकमेकांप्रती आदर व्यक्त झाला, असे स्कंदपुराणात उल्लेख आहे. 

कथेनुसार, भगवान विष्णूंनी या दिवशी वाराणसीत भगवान शंकराची पूजा केली आणि त्यांना “एक हजार कमळे” अर्पण केली. पूजा करताना एक कमळ कमी असल्याचे लक्षात आल्यानंतर भगवान विष्णूंनी स्वतःचे डोळे अर्पण करण्याचा विचार केला, कारण त्यांना “कमळनयन” म्हणतात. त्यांच्या या भक्तीवर प्रसन्न होऊन भगवान शंकरांनी त्यांना रोखले आणि वरदान दिले की, “जो या दिवशी तुझी व माझी पूजा करील त्याला वैकुंठ प्राप्ती होईल.”

यामुळे या दिवशी विष्णू आणि शिव दोघांची पूजा करणे अत्यंत शुभ मानले जाते. या दिवशी केलेल्या पूजेमुळे पाप नष्ट होतात, जीवनात समृद्धी आणि शांतता येते असे मानले जाते.

पूजा पद्धती आणि विधी

वैकुंठ चतुर्दशीची पूजा कार्तिक शुक्ल चतुर्दशीला प्रातःकाळी किंवा सायंकाळी केली जाते. अनेक ठिकाणी ती त्र्यंबकेश्वर, वाराणसी, नाशिक, आणि पंढरपूर येथे मोठ्या थाटामाटात साजरी केली जाते.

पूजा पद्धती खालीलप्रमाणे आहे:

स्नान व संकल्प:

पहाटे स्नान करून नवीन वस्त्र धारण करतात. गंगाजल किंवा पवित्र पाण्याने स्नान केल्यास अधिक पुण्य प्राप्त होते. संकल्प घेताना देवाचे नाव आणि तिथी उच्चारतात.

दीपदान:

कार्तिक महिन्यातील सर्व दिवसांप्रमाणे या दिवशीही दीपदानाला अत्यंत महत्त्व आहे. मंदिरात, घरात आणि पवित्र स्थळी तेलाचे दिवे लावले जातात.

शिव व विष्णूची संयुक्त पूजा:

या दिवशी भगवान विष्णूला कमळ अर्पण केले जाते आणि शिवाला बेलपत्र व धतूरा अर्पण केला जातो.

भक्त म्हणतात —

“वैकुंठ चतुर्दश्यां तु विष्णुं शंकरमेव च।

यः पूजयेत् भक्तिभावे स याति परमां गतिम्॥”

फळ, फूल, धूप, दीप व नैवेद्य:

पाच उपचाऱ्यांनी पूजा केली जाते. नंतर आरती करून भक्त ‘ॐ नमो नारायणाय’ आणि ‘ॐ नमः शिवाय’ या मंत्रांचा जप करतात.

वाराणसीतील विशेष वैकुंठ चतुर्दशी उत्सव

वाराणसीत वैकुंठ चतुर्दशी विशेषतः प्रसिद्ध आहे. काशीतील विश्वनाथ मंदिरात भगवान विष्णू येऊन भगवान शंकरांची पूजा करतात असा समज आहे. या दिवशी मंदिरात विष्णू आणि शंकर यांची विशेष रथयात्रा काढली जाते. भक्त गंगास्नान करून मंदिरात जाऊन दर्शन घेतात.

तसेच नाशिकच्या त्र्यंबकेश्वर येथेही या दिवशी हजारो भक्त उपस्थित राहतात. नद्यांच्या तीरावर दीपदान आणि धार्मिक ग्रंथांचे वाचन होते.

सामाजिक आणि दानधर्माचे महत्त्व

वैकुंठ चतुर्दशी ही केवळ देवपूजेचीच नाही तर दानधर्माचीही तिथी आहे. या दिवशी केलेले दान हे अनेकपटींनी फलदायी मानले जाते. पुराणांमध्ये असा उल्लेख आहे की —

“दानं धर्मस्य मूलं।”
दान म्हणजेच धर्माचे मूळ.

भक्त या दिवशी गरीबांना अन्न, वस्त्र, आणि गरजू व्यक्तींना मदत करतात. यामागे केवळ पुण्यप्राप्ती नव्हे, तर समाजकल्याणाची भावना असते.

नारायण सेवा संस्थेद्वारे दानाचे महत्त्व

वैकुंठ चतुर्दशीसारख्या शुभ तिथीवर, दान हे आत्मिक उन्नतीचे साधन ठरते. नारायण सेवा संस्थान अनेक वर्षांपासून “सेवा परमो धर्म:” या विचाराने कार्यरत आहे. दिव्यांग पुनर्वसन, मोफत वैद्यकीय शिबिरे, शिक्षण, आणि गरीबांसाठी विवाह अशा सामाजिक कार्यांद्वारे संस्था हजारो गरजूंपर्यंत पोहोचली आहे.

या दिवशी तुम्ही आपल्या क्षमतेनुसार दान करून कोणाच्यातरी जीवनात प्रकाश आणू शकता. हे दान केवळ आर्थिक नाही तर अन्न, कपडे, औषधे, किंवा वेळ देऊनही दान करता येते.

निष्कर्ष

वैकुंठ चतुर्दशी हा भक्ती, एकात्मता, आणि दान यांचा सुंदर संगम आहे. हा दिवस आपल्याला शिकवतो की देव एक आहे, पण त्याच्यापर्यंत पोहोचण्याचे मार्ग अनेक आहेत. विष्णू आणि शंकराची संयुक्त पूजा आपल्याला सहिष्णुता, प्रेम आणि सामंजस्य शिकवते.

या दिवशी केवळ देवपूजा न करता जर आपण समाजासाठी काही केले तर तोच खरा वैकुंठाचा मार्ग आहे. म्हणूनच या पवित्र दिवशी नारायण सेवा संस्थेच्या माध्यमातून दान करा आणि कोणाच्यातरी आयुष्यात उजेड पसरवा.