कार्तिकी पौर्णिमेचे महत्व: संतोष, शांती आणि दानाची भावना

हिंदू धर्मात कार्तिक महिना हा अत्यंत पवित्र आणि पुण्यप्रद मानला जातो. या महिन्याच्या पौर्णिमेला, म्हणजेच कार्तिकी पौर्णिमा, धार्मिक, सामाजिक आणि आध्यात्मिक दृष्टीने अतिशय विशेष स्थान आहे. या दिवशी भगवान विष्णू, भगवान शंकर, देवी लक्ष्मी आणि त्रिपुरारी म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या महादेवाची उपासना केली जाते. ही पौर्णिमा त्रिपुरारी पौर्णिमा म्हणूनही ओळखली जाते. या दिवसाचा मुख्य उद्देश आहे — संतोष, शांती आणि दानाची भावना जोपासणे.

कार्तिकी पौर्णिमेचे धार्मिक महत्त्व

कार्तिकी पौर्णिमा हा दिवस भगवान शंकराने त्रिपुरासुराचा संहार करून त्रिपुरांचा नाश केला असा पौराणिक उल्लेख आहे. म्हणूनच या दिवशी भगवान शंकराची “त्रिपुरारी” या रुपात पूजा केली जाते. या दिवशी केलेली पूजा, स्नान, दान आणि दीपदान अत्यंत शुभ मानले जाते.

कार्तिक महिन्यात स्नान, दान आणि व्रत हे अत्यंत पुण्यकारक मानले जाते, आणि पौर्णिमेच्या दिवशी या सर्व क्रियांचा अंतिम दिवस असल्याने याचे धार्मिक मूल्य अधिक वाढते. असे मानले जाते की, या दिवशी कार्तिक स्नानाचे फळ अनेक पटीने वाढते आणि पापांचा नाश होतो.

त्रिपुरारी पौर्णिमा: महादेवाची विजयगाथा

पुराणांनुसार, त्रिपुरासुर नावाचा दैत्याने तीन नगरे म्हणजेच त्रिपुरांची निर्मिती केली होती: एक आकाशात, एक आकाशाच्या मध्यभागी आणि एक पृथ्वीवर. हे त्रिपुर अत्यंत शक्तिशाली होते आणि देवतांना त्रास देत होते. एक दिवस सर्व देवतांनी महादेवांकडे मदतीसाठी प्रार्थना केली. त्या नंतर भगवान शंकरांनी आपल्या दिव्य बाणाने त्या त्रिपुरांचा नाश केला आणि विश्वात शांती प्रस्थापित केली. म्हणूनच या दिवशी त्रिपुरारी महादेवाची पूजा केली जाते, आणि हा दिवस “त्रिपुरारी पौर्णिमा” म्हणून साजरा केला जातो.

ही कथा आपल्याला शिकवते की, अहंकार आणि अन्यायाचा अंत नेहमी धर्मानेच होतो.

दीपदानाचे महत्त्व

कार्तिकी पौर्णिमेच्या दिवशी दीपदान करणे अत्यंत पुण्यदायी मानले जाते. घरे, मंदिरे, नदीकिनारे, विहिरी, तलाव आणि घाट येथे दिवे लावले जातात. असे म्हणतात की या दिवशी केलेले दीपदान अंधकाराचा नाश करून प्रकाशाचा प्रसार करते. हे केवळ बाह्य प्रकाश नसून, अंतर्मनातील अज्ञानाचा अंधकार दूर करण्याचे प्रतीक आहे.

गंगा, गोदावरी, कृष्णा किंवा कोणत्याही पवित्र नदीत स्नान करून दीपदान केल्यास मोक्षप्राप्ती होते, असा उल्लेख स्कंद पुराणातही सापडतो. या दिवशी आकाशदीप देखील लावला जातो, जो दिवसभराच्या कृतज्ञतेचे प्रतीक असतो.

व्रत, पूजा आणि उपासना

कार्तिकी पौर्णिमेच्या दिवशी अनेक भक्त व्रत आणि उपासना करतात. मंदिरांमध्ये भगवान विष्णू, शंकर आणि देवी लक्ष्मी यांच्या आरती आणि भजनांचा गजर होतो.

या दिवशी केले जाणारे मुख्य धार्मिक आचारः

• सकाळी स्नानानंतर पवित्र वस्त्र धारण करणे.

• भगवान शंकर, विष्णू आणि लक्ष्मीची पूजा करणे.

• दीपदान आणि दान करणे.

• ब्राह्मणांना भोजन देणे आणि वस्त्रदान करणे.

• संध्याकाळी गंगा आरती किंवा नदीकिनाऱ्यावर दीपोत्सव साजरा करणे.

संत ज्ञानेश्वर महाराजांची संपूर्ण समाधी: एक अध्यात्मिक क्षण

कार्तिकी पौर्णिमेला संत ज्ञानेश्वर महाराजांची समाधी सोहळा साजरा केला जातो. त्यांनी आळंदी येथे या दिवशी समाधी घेतली. म्हणूनच महाराष्ट्रातील या दिवशीचे महत्त्व आणखीन वाढते. लाखो भाविक आळंदीला जातात आणि ज्ञानेश्वरी पठण, नामस्मरण, भजन आणि कीर्तन करतात. या दिवशी भक्तीचा महासागर निर्माण होतो.

धार्मिक यात्रा आणि उत्सव

कार्तिकी पौर्णिमा हा दिवस भारतातील विविध भागांमध्ये धार्मिक यात्रांनी गजबजलेला असतो. महाराष्ट्रात अलंदी, पंढरपूर, नाशिक, आणि वाराणसी येथे मोठ्या प्रमाणावर भक्तगण एकत्र येतात.

आळंदी यात्रा: संत ज्ञानेश्वर महाराजांच्या समाधीस्थळी लाखो भाविक एकत्र येतात.

पंढरपूर: येथे भगवान विठ्ठलाची पूजा करून भाविक दिंडीसह यात्रा करतात.

काशी: येथे गंगाघाटांवर दीपदानाचा महासागर असतो. हजारो दीप नदीत तरंगताना दिसतात, ज्यामुळे दृष्य अतिशय दिव्य वाटते.

दानाची भावना आणि त्याचे आध्यात्मिक महत्त्व

कार्तिकी पौर्णिमा ही केवळ पूजा आणि व्रतांचा दिवस नाही, तर दान करण्याचा दिवस आहे. या दिवशी केलेले दान अक्षय पुण्य देणारे मानले जाते. दान हे केवळ संपत्तीचे नव्हे, तर भावनांचे आणि करुणेचे प्रतीक आहे.

शास्त्रानुसार, कार्तिकी पौर्णिमेला केलेले अन्नदान, वस्त्रदान, आणि शिक्षणदान हे सर्वश्रेष्ठ मानले जाते. या दिवशी गरजू लोकांना मदत करून आपण भगवान विष्णू आणि महादेवाच्या कृपेचा लाभ मिळवू शकतो.

आजच्या काळात दानाची भावना टिकवून ठेवण्यासाठी नारायण सेवा संस्था एक आदर्श उदाहरण आहे. ही संस्था दिव्यांग व्यक्ती, गरजू कुटुंबे, आणि अनाथ बालकांसाठी कार्य करते.

कार्तिकी पौर्णिमेच्या दिवशी आपण आपल्या श्रद्धेने आणि प्रेमाने दान करून या दिव्य कार्याचा भाग होऊ शकतो.

कार्तिकी/त्रिपुरी पौर्णिमा: प्रकाशाचा, शांततेचा आणि दानाचा सण

कार्तिकी पौर्णिमा म्हणजे अंधारातून प्रकाशाकडे जाण्याचा प्रवास. हा दिवस आपल्याला शिकवतो की जीवनात संतोष, श्रद्धा, आणि दान हीच खरी संपत्ती आहे.

भगवान शंकराने जसे त्रिपुरांचा नाश करून शांती प्रस्थापित केली, तसे आपणही आपल्या मनातील अहंकार, द्वेष आणि अज्ञानाचा नाश करून प्रेम, करुणा आणि दानाची भावना जोपासूया.

या कार्तिकी पौर्णिमेला आपण सर्वांनी एक दीप लावूया —

• अंधार नष्ट करण्यासाठी,
• शांती पसरविण्यासाठी,
• आणि दानाद्वारे आनंद वाटण्यासाठी.

नारायण सेवा संस्थेद्वारे दान करून या दिवशी आपला प्रकाश इतरांच्या जीवनातही पसरवा कारण प्रत्येक दीपदान आणि दान एकाच उद्देशाची आठवण करून देतो, “मानवतेचं खऱ्या अर्थाने पूजन!”

कार्तिकी पौर्णिमा २०२५ – श्रद्धा, दान आणि प्रकाशाचा उत्सव (FAQs)

प्रश्न: कार्तिकी पौर्णिमेचे धार्मिक महत्त्व काय आहे?
उत्तर: कार्तिकी पौर्णिमा हा दिवस भगवान शंकराच्या त्रिपुरासुराच्या संहारामुळे धार्मिक दृष्ट्या अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानला जातो.

प्रश्न: दीपदान का महत्त्वपूर्ण मानले जाते?
उत्तर: दीपदान अंधकाराचा नाश करून प्रकाशाचा प्रसार करतो, जो बाह्य प्रकाशासोबतच अंतर्मनातील अज्ञानाचा नाश करण्याचे प्रतीक आहे.

प्रश्न: कार्तिकी पौर्णिमेला दान कसे करावे?
उत्तर: या दिवशी अन्नदान, वस्त्रदान आणि शिक्षणदान हे सर्वोत्तम मानले जाते. तसेच ब्राह्मणांना भोजन देणे आणि वस्त्र दान करणे आवश्यक आहे.

प्रश्न: संत ज्ञानेश्वर महाराजांची समाधी केव्हा घेतली होती?
उत्तर: संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी कार्तिकी पौर्णिमेच्या दिवशी आळंदी येथे समाधी घेतली होती.

प्रश्न: कार्तिकी पौर्णिमेचा समाजातील महत्त्व काय आहे?
उत्तर: कार्तिकी पौर्णिमा हा दिवस केवळ धार्मिक नाही, तर दान, शांती आणि प्रेम पसरविण्याचा दिवस आहे.