पापांकुशा एकादशी आश्विन महिन्याच्या शुक्ल पक्षात साजरी केली जाणारी अत्यंत महत्त्वाची एकादशी आहे. प्रत्येक एकादशीप्रमाणे या दिवशीही या सृष्टीचे पालनकर्ता भगवान विष्णू यांची पूजा केली जाते. ही एकादशी लोकांच्या पापांवर अंकुश ठेवते म्हणून या एकादशीला पापांकुशा एकादशी असे म्हणतात. पापांकुशा एकादशीबद्दल भगवान श्रीकृष्णाने धर्मराज युधिष्ठिराला सविस्तर सांगितले आहे.
वर्ष 2024 मध्ये पापांकुशा एकादशी 3 ऑक्टोबर रोजी साजरी केली जाईल. एकादशीचे शुभ मुहूर्त 2 ऑक्टोबर 2025 रोजी सकाळी 7 वाजून 10 मिनिटांनी सुरू होईल आणि त्याचा समारोप 3 ऑक्टोबर 2024 रोजी संध्याकाळी 6 वाजून 32 मिनिटांनी होईल. उदयातिथीनुसार पापांकुशा एकादशी 3 ऑक्टोबर रोजी साजरी केली जाईल.
पुराण ग्रंथांमध्ये पापांकुशा एकादशीचे सविस्तर वर्णन मिळते. असे म्हटले जाते की या एकादशी व्रतासारखे दुसरे कोणतेही व्रत नाही. पापांकुशा एकादशीला भगवान विष्णूची पूजा केल्यास व दीन–दु:खी, गरीब लोकांना दान दिल्यास अक्षय पुण्याची प्राप्ती होते आणि सुख–समृद्धीत वाढ होते. पापांकुशा एकादशी हजार अश्वमेध व शंभर सूर्ययज्ञ करण्यासारखे फल देणारी असते. पद्म पुराणानुसार, “जो व्यक्ती या दिवशी श्रद्धेने सोने, तीळ, जमीन, गाय, धान्य, पाणी, चप्पल आणि छत्रीचे दान करतो, त्याच्यावर भगवान विष्णूची कृपा होते आणि त्याला यमराजाच्या भीतीपासून मुक्ती मिळते. तसेच जो व्यक्ती या दिवशी रात्रभर जागरण करतो आणि प्रभूचे भजन करतो, पूजा अर्चना करतो, तो स्वर्गाचा भागी होतो.”
सनातन परंपरेत दानाला अत्यंत महत्त्व दिले गेले आहे. आपल्या धर्मग्रंथांमध्ये दानाच्या महत्त्वाचा उल्लेख आहे, जिथे दानाला सर्व दुःख व व्याधींवर मात करण्याचा अचूक उपाय मानले गेले आहे. सनातन धर्मात शतकानुशतकांपासून दानाची परंपरा आहे. लोकांनी मन:शांती, मनोकामना पूर्ण होणे, पुण्यप्राप्ती, ग्रहदोषांपासून मुक्ती व भगवानाचे आशीर्वाद मिळवण्यासाठी दान करायला हवे. दानाचे महत्त्व यामुळेही वाढते कारण अशी मान्यता आहे की आपल्या दानाचा लाभ केवळ या जीवनातच नव्हे, तर मृत्यूनंतरही मिळतो. मृत्यूनंतर जेव्हा धर्मराजाच्या समोर आपल्या कर्मांचे मूल्यांकन केले जाते, तेव्हा हेच पुण्यकर्म कामी येते. दानाने मिळवलेले पुण्य पृथ्वीवर असताना आणि इथून जातानाही आपल्या सोबत असते.
सनातन धर्माच्या अनेक ग्रंथांमध्ये आणि पुराणांमध्ये दानाच्या महत्त्वाचा उल्लेख आहे. दानाच्या महत्त्वाचा उल्लेख करताना श्रीमद्भगवद्गीतेमध्ये म्हटले आहे–
यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्।
यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्॥
अर्थात, यज्ञ, दान आणि तपस्या – हे तीनही कर्म सोडण्यासारखे नाहीत, तर ते अवश्य करायला हवे कारण हे मनीषींना पवित्र करतात.
पापांकुशा एकादशीला दानाचे मोठे महत्त्व मानले जाते. असे म्हटले जाते की या पुण्यकारी प्रसंगी अन्न व जेवणाचे दान श्रेष्ठ आहे. पापांकुशा एकादशीच्या पुण्यकारी प्रसंगी नारायण सेवा संस्थेच्या दीन–हीन, गरीब, दिव्यांग मुलांना अन्नदानाच्या प्रकल्पात सहकार्य करून पुण्याचे भागी बना.
प्रश्न: पापांकुशा एकादशी 2025 मध्ये कधी आहे?
उत्तर: पापांकुशा एकादशी 3 ऑक्टोबर 2025 रोजी साजरी केली जाईल.
प्रश्न: पापांकुशा एकादशीला कोणाला दान द्यावे?
उत्तर: पापांकुशा एकादशीला ब्राह्मणांना तसेच दीन–हीन, असहाय, गरीब लोकांना दान द्यावे.
प्रश्न: पापांकुशा एकादशीच्या दिवशी कोणत्या वस्तूंचे दान करावे?
उत्तर: पापांकुशा एकादशीच्या शुभ प्रसंगी अन्न, जेवण, फळे इत्यादींचे दान करावे.